Działalność podmiotów ekonomii społecznej, w tym zakładów aktywności zawodowej, nastawiona jest na realizację celów społecznych. Aby je osiągać, prowadzona działalność rynkowa nie może przynosić strat. Podmioty ekonomii społecznej realizują to poprzez dostarczanie produktów lub usług konkurencyjnych pod względem jakości i ceny, oraz satysfakcjonujących dla klientów. Często działają w ważnych społecznie niszach, które nie są wystarczająco opłacalne dla sektora biznesowego.Dlatego tak ważne jest wspieranie podmiotów ekonomii społecznej. Jedną z możliwości jest stosowanie w zamówieniach publicznych tzw. klauzul społecznych. Klauzule społeczne to dozwolone w prawie polskim i europejskim kryteria, które obok ceny czy jakości, mogą zostać zastosowane przez zamawiającego. Stosowanie ich nie narusza zasad uczciwej konkurencji oraz równego traktowania wykonawców.Klauzule społeczne, rozumiane jako instrument polityki społecznej mający na celu wpieranie przedsiębiorstw zatrudniających osoby ze szczególnymi problemami integracyjnymi, stanowią wyjątek od zasad obowiązujących w zamówieniach publicznych. Klauzule społeczne zostały implementowane do polskiego systemu prawnego celem urzeczywistnienia stosowania prawa wspólnotowego.
Nowelizacja ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych, która miała miejsce w 2009 r., wprowadziła w art. 22 ust. 2 możliwość ograniczenia kręgu potencjalnych wykonawców do tych, u których ponad 50 % zatrudnionych pracowników stanowią osoby niepełnosprawne, w rozumieniu przepisów ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych lub właściwych przepisów państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego.
Jedynym warunkiem zastosowania takiego ograniczenia jest zawarcie odpowiedniej adnotacji w ogłoszeniu o zamówieniu.
Powyższa klauzula odnosi się do warunków udziału w postępowaniu, które winny być spełnione przez wykonawców, ubiegających się o udzielenie zamówienia.
Polski ustawodawca dał jeszcze inną możliwość stosowania klauzul społecznych – w zakresie opisu przedmiotu zamówienia. Zgodnie z art. 29 ust. 4 ustawy Prawo zamówień publicznych, zamawiający może określić w opisie przedmiotu zamówienia wymagania związane z realizacją zamówienia, dotyczące:
- zatrudnienia osób:
a) bezrobotnych lub młodocianych w celu przygotowania zawodowego, o których mowa w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy;
b) niepełnosprawnych, o których mowa w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych;
c) innych, niż określone powyżej, o których mowa w przepisach o zatrudnieniu socjalnym
2. utworzenia funduszu szkoleniowego, w rozumieniu przepisów o promocji zatrudniania i instytucjach rynku pracy, w którym wpłaty pracowników stanowić będą, co najmniej czterokrotność najniższej wpłaty, określonej w tych przepisach;
3. zwiększenia wpłat pracodawców na rzecz funduszu szkoleniowego, w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.
Możliwość przewidziana przez art. 29 ust. 4 Prawa zamówień publicznych stanowi przejaw realizacji polityki wspierania zatrudnienia osób bezrobotnych lub młodocianych, osób niepełnosprawnych oraz podnoszenia kwalifikacji pracowników. Należy podkreślić, że wymagania w zakresie zatrudnienia wyżej określonej kategorii osób nie dotyczą ich zatrudnienia u danego wykonawcy w ogóle, ale ich zatrudnienia i udziału w realizacji danego zamówienia publicznego. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych czy bezrobotnych, którzy nie będą brali udziału w realizacji przedmiotu zamówienia, nie stanowi spełnienia warunku określonego przez zamawiającego na mocy art. 29 ust. 4 Prawa zamówień publicznych.
Z art. 36 ust. 2 pkt 9 Prawa zamówień publicznych wynika wprost, że wymagania dotyczące np. zatrudnienia osób niepełnosprawnych, określone przez zamawiającego w opisie przedmiotu zamówienia wymagają doprecyzowania w specyfikacji istotnych warunków zamówienia, w szczególności w zakresie:
- liczby osób niepełnosprawnych, bezrobotnych lub innych, o których mowa w ustawie o zatrudnieniu socjalnym,
- okres wymaganego zatrudnienia, z zastrzeżeniem, że okres zatrudnienia nie może być dłuższy, niż okres realizacji zamówienia,
- sposobu dokumentowania zatrudnienia tych osób lub utworzenia albo zwiększenia funduszu szkoleniowego,
- uprawnienia zamawiającego w zakresie kontroli spełnienia przez wykonawcę wymagań, o których mowa w art. 29 ust. 4,
- sankcji z tytułu niespełnienia tych wymagań;
Określenie przez zamawiającego liczby osób niepełnosprawnych i okresu wymaganego ich zatrudnienia powinno uwzględniać charakter danego zamówienia (rodzaj zamówienia, stopień skomplikowania czynności wchodzących w zakres zamówienia, wielkość świadczeń, okres obowiązywania umowy, itd.). Warto podkreślić, że katalog powyższy nie jest katalogiem zamkniętym, a zatem zamawiający może określić kwestie dodatkowe np., aby zatrudnienie dotyczyło osób skierowanych przez powiatowy urząd pracy.
Klauzule społeczne funkcjonują w polskim systemie zamówień publicznych niewiele ponad trzy lata, dlatego też trudno oceniać ich efektywność. Niewątpliwie stanowią one krok w rozwoju przedsiębiorczości społecznej (około 17 % produktu krajowego brutto Unii Europejskiej pochodzi z zamówień publicznych).